Béo phì là chủ đề thường xuyên được thảo luận và còn nhiều tranh cãi trên các diễn đàn sức khỏe, kinh tế và cả cộng đồng. Đã và đang có rất nhiều báo cáo khoa học không chỉ thuần túy về béo phì mà còn về mối liên quan của béo phì với các yếu tố kinh tế xã hội khác. Quá nhiều bài viết về thừa cân béo phì trên mạng xã hội, trong đó rất nhiều thông tin chưa được kiểm chứng khiến cộng đồng lúng túng, khó tiếp cận chủ động trong công cuộc phòng chống thừa cân béo phì một cách hiệu quả và toàn diện.

Với hơn 38% dân số thế giới (khoảng 2,6 tỷ người – năm 2020) đang phải đối mặt với tình trạng thừa cân béo phì, thật dễ hiểu khi thế giới đang coi thừa cân béo phì là một “đại dịch” mới của thế kỷ 21!

Béo phì là tình trạng tích tụ mỡ quá mức toàn thân hoặc cục bộ gây nhiều hậu quả với sức khỏe. Thừa cân béo phì có thể xảy ra với bất kỳ ai, có sự khác biệt theo giới tính, lứa tuổi, tình trạng kinh tế, xã hội và yếu tố chủng tộc. Nguyên nhân chính của thừa cân béo phì là do chế độ dinh dưỡng không hợp lý, ít hoạt động thể lực, một số ít trường hợp do rối loạn nội tiết, di truyền và do dùng một số thuốc gây tăng cân kéo dài.

Béo phì là là thủ phạm gây hơn 200 bệnh khác nhau như tăng huyết áp, bệnh tim mạch, đột quỵ, đái tháo đường, rối loạn lipid máu, thoái hóa khớp, gan nhiễm mỡ, nhiều bệnh ung thư, hội chứng ngưng thở lúc ngủ, rối loạn cảm xúc…Béo phì ngoài có tác động bất lợi lên tất cả các vấn đề sức khỏe, còn làm giảm chất lượng sống, giảm thời gian sống khỏe, giảm tuổi thọ, gây vô sinh, hạn chế cơ hội nghề nghiệp, giảm thu nhập…

Người có nguy cơ cao bị thừa cân béo phì bao gồm: người có thói quen dùng thức ăn nhanh, thức ăn giàu năng lượng, ăn nhiều chất béo, ăn ít rau, uống nhiều nước ngọt, bia rượu, người sống tĩnh tại, tuổi trung niên, phụ nữ sau khi sinh, trong gia đình có nhiều người bị béo phì, dân cư đô thị, nhân viên văn phòng...

Chi phí điều trị y tế cho béo phì là rất lớn. Mỗi năm có 2,8 triệu người chết vì hậu quả của thừa cân béo phì. Tại Mỹ, chi phí y tế cho các bệnh liên quan đến béo phì gần 190 tỉ USD mỗi năm, chiếm tới 1/5 tổng mức chi cho dịch vụ y tế của nước này.

Trên phạm vi toàn cầu, “cỗ máy” béo phì vẫn gia tăng với tốc độ phi mã, số người béo phì đã nhiều hơn người suy dinh dưỡng. Tử vong do thừa cân béo phì cũng đã nhiều hơn do suy dinh dưỡng. Tình trạng thừa cân béo phì ngày càng gia tăng và trẻ hóa trên toàn thế giới, đặc biệt tại các quốc gia thu nhập trung bình như Việt Nam trong hơn 10 năm trở lại đây.

Theo Tổ chức Y tế thế giới, số người bị béo phì đã tăng gần gấp ba lần kể từ năm 1975. Hiện đã có hơn 2,6 tỷ người trưởng thành thừa cân béo phì - trong đó 39% thừa cân, 13% béo phì.

Theo dự đoán của Tổ chức Y tế Thế giới và Liên đoàn Béo phì Thế giới, có khoảng 51% tương đương với 4 tỷ người trưởng thành sẽ sống chung với thừa cân béo phì vào năm 2035 và tác động kinh tế toàn cầu của tình trạng thừa cân và béo phì lên tới 4,32 nghìn tỷ USD nếu các biện pháp phòng ngừa và điều trị không được cải thiện. Số trẻ em bị béo phì sẽ tăng gấp đôi vào năm 2035 so với năm 2020. Tỷ lệ trẻ trai béo phì sẽ tăng 100% lên khoảng hơn 208 triệu, trong khi  có 175 triệu trẻ gái bị béo phì tăng 125%.  Những hậu quả tổng thể của béo phì về sức khỏe thể chất có thể sẽ vượt lên hàng đầu trong gánh nặng sức khỏe toàn cầu vào thời
điểm này.

Từng được coi là vấn đề của các quốc gia có thu nhập cao, thừa cân béo phì hiện đang gia tăng ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình, đặc biệt là ở các khu vực thành thị.

Theo kết quả tổng điều tra dinh dưỡng quốc gia công bố năm 2020, tỷ lệ thừa cân béo phì gia tăng rất nhanh từ khoảng 10,5% năm 2010 lên đến 21% ở người trưởng thành vào năm 2021. Tại Thành phố Hồ Chí Minh tỷ lệ thừa cân béo phì ở người trưởng thành lên tới 37%, giám sát dinh dưỡng tại các thành phố lớn khác cho thấy tình trạng thừa cân béo phì người trưởng thành khoảng 30%.

Một nghiên cứu khác về bệnh không lây nhiễm và dinh dưỡng ở nước ta trong thời gian từ 1975 – 2015, cho thấy tỷ lệ thừa cân béo phì ở người trưởng thành là 2,3% vào năm 1993 và tăng lên đến 15% vào năm 2015, tỷ lệ này ở thành thị gấp gần 2 lần so với nông thôn (22,1% so với 11,2%). Điều đáng lo ngại hơn là khi phân tích kết quả các giám sát dinh dưỡng cho thấy tuổi của người mắc thừa cân béo phì ngày càng trẻ hóa và béo phì mức độ nặng ngày càng gia tăng. Theo tính toán của Liên đoàn Béo phì Thế giới, gánh nặng y tế của thừa cân béo phì tại Việt Nam lên đến 469 triệu USD vào năm 2025 và 1,4% GDP.

Vào năm 2020 ước tính có hơn 39 triệu trẻ em dưới 5 tuổi thừa cân béo phì. Trẻ em và trẻ vị thành niên từ 5-19 tuổi có hơn 340 triệu bị thừa cân béo phì và còn đang tiếp tục gia tăng. Tỷ lệ thừa cân béo phì ở trẻ em và thanh thiếu niên trong độ tuổi 5-19 đã tăng đáng kể từ chỉ 4% năm 1975 lên hơn 18% vào năm 2016. Sự gia tăng này xảy ra tương tự ở cả trẻ trai và trẻ gái: 18% trẻ gái và 19 tuổi % trẻ trai bị thừa cân.

Theo Tổ chức Nghiên cứu béo phì Thế giới năm 2023, béo phì đang tăng nhanh ở trẻ em hơn người lớn; các nước thu nhập thấp đang phải đối mặt với sự gia tăng nhanh chóng tỷ lệ béo phì. Có 9 trong số 10 các quốc gia có tỷ lệ béo phì tăng cao nhất trên toàn cầu là các nước có thu nhập thấp hoặc trung bình thấp, tất cả đều đến từ Châu Á hoặc Châu Phi.

Ở Châu Phi, số trẻ em dưới 5 tuổi thừa cân đã tăng gần 24% kể từ năm 2000. Gần một nửa số trẻ em dưới 5 tuổi bị thừa cân hoặc béo phì sống ở châu Á. Đến nay tốc độ gia tăng thừa cân béo phì, số người bị thừa cân béo phì sống tại các nước đang phát triển đã vượt xa các nước phát triển.

Tại Việt Nam, béo phì ở trẻ em tuổi học đường (5 - 19 tuổi) đã tăng hơn gấp hai lần chỉ sau 10 năm: từ 8,5% năm 2010 lên thành 19% năm 2020, trong đó tỷ lệ thừa cân béo phì khu vực thành thị là 26,8%, nông thôn là 18,3% và miền núi là 6,9%. Tỷ lệ thừa cân béo phì ở trẻ em tuổi học đường tại Thành phố Hồ Chí Minh đã tăng từ 18,6% năm 2009 lên 41,4% năm 2014 và 44% năm 2022.

Trước “mối đe dọa” to lớn từ thừa cân béo phì, Tổ chức Y tế thế giới, các chuyên gia y tế trên toàn cầu đều khuyến cáo mỗi người cần chủ động kiểm soát cân nặng thông qua duy trì lối sống lành mạnh, dinh dưỡng hợp lý, tăng cường hoạt động thể lực, thực hành các phương pháp giảm cân khoa học để bảo vệ sức khỏe và nâng cao chất lượng cuộc sống.

Liên đoàn Béo phì Thế giới kêu gọi các kế hoạch hành động quốc gia toàn diện để phòng ngừa và điều trị béo phì. Các chuyên gia nghiên cứu về béo phì đã đưa ra những quan điểm về béo phì đáng chú ý:

• Béo phì cần được coi là bệnh mạn tính và cần can thiệp điều trị lâu dài với sự phối hợp nhân lực có chuyên môn sâu về dinh dưỡng, nội khoa, ngoại khoa và tâm lý.
• Can thiệp dự phòng thừa cân béo phì ở mức độ cộng đồng là thay đổi lối sống, ở mức độ cá nhân là tiếp cận cá thể hóa.
• Cần có những sáng tạo mới trong chiến lược phòng ngừa và điều trị béo phì và phải có thay đổi tương thích ở các khu vực, quốc gia khác nhau.